Eski Türkçedeki Yaġaḳ Kelimesinin Kökeni Üzerine

Abstract

Eski Türkçede kullanılan kelimelerden bazıları tamamen unutulmuştur. Bazıları ise ses değişikliğine uğrayarak günümüze kadar gelmeyi başarmış ve Türk dilinin herhangi bir lehçesinde varlığını devam ettirme imkânı bulabilmiştir. Bu kelimelerden biri de “yagak”tır. Ceviz ve ceviz ağacı anlamında kullanılan yagak kelimesinin ilk örneklerine Irk Bitig’de rastlıyoruz: “yạgạk : ıgạç : yaylạgım : kuşlụg : ıgạç : kışlạgım” Ceviz ağaçları yaylam, kuşların çokça bulunduğu ağaçlar kışlağımdır (IB 56)”. “yạgạklıg: togrạk : üze : tüşüpẹn :yạylạyur : mẹn Cevizli (= cevize benzer meyveli) kavak ağacı üzerine konup yazı geçiriyorum.” Kelimeye sivil Uygur belgelerinde rastlandığı gibi, Karahanlı Türkçesi eserlerinden Divânu Lugâti’t-Türk’te de geçmektedir. Akı yagak: soyulması kolay olan cevize akı yaga.k denir; “iyi cins ceviz” demektir. (Ercilasun vd. 2014: 360). Kelime Çağatay Türkçesinde yaŋaḳ/yaŋaġ ve Batı Türkçesinde yaŋaḳ şekliyle kullanılmıştır. Kelimenin kökeni hakkında bugüne kadar tatmin edici bir açıklama yapılmamıştır. Cevizin ağaçtan dökülen bir şey olmasından hareketle kelimenin kökü yag- “yağmak” fiiline dayandırılmıştır (1962: 231; ED 900a). Ancak bu etimolojik açıklama, kelimenin yàngàḳ (Özbek Türkçesi), jaŋgak (Kazak Türkçesi), caŋğak (Kırgız Türkçesi), yaŋak (Uygur Türkçesi) kullanımlarını ve /-ŋg-/, /-ng-/ ve /-ŋ-/ seslerinin izahını güçleştirmektedir. Türkçe yaġaḳ kelimesinin caġaḳ şekliyle Moğolcaya da geçtiği dile getirilmiş ancak Arap harfli Moğolca sözlüklerde ve Modern Moğolcada bu kelimeye rastlanmamıştır. Kalmukçada ise jaŋxag, jaŋgag şekline rastlanmıştır. Kelimenin Kıpçak ve Karluk grubu Türk lehçelerinde tercih edilen yàngàḳ, jaŋgak, caŋğak kullanımı, Doğu Karadeniz ağızlarındaki cangà / cango kelimesine oldukça yakın bir söyleyiştedir. Trabzon ağzında canġo; ince kabuklu, içi dolu, yuvarlak fındık için kullanılmaktadır. Artvin ağzında ise canġà cevizin yeşil rengi ve dış kısmını ifade ettiği gibi koruk cevizi de karşılar. Bu kullanım Kafkas dillerinden olan Gürcücede de mevcuttur. წენგო (tsengo): Cevizin dış kabuğu, yeşilimsi renktedir. Eski Türkçede ve Doğu grubu çağdaş Türk lehçelerinde farklı söyleyişleriyle karşımıza çıkan yaġaḳ kelimesinin Doğu Karadeniz ağızlarında ve Gürcücede yakın söyleyişlerle ve yakın anlamlarda kullanılması oldukça dikkat çekicidir. Bu çalışmada yaġaḳ (ceviz) kelimesinin tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımları sunulmuştur. Eski Türkçede kullanılan bu kelimenin kökeni hakkında yeni bir öneride bulunulmuştur.