TÜRK KÜLTÜRÜNDE LEYLEK VE OSMANLI SANATINDA İKONOGRAFİSİ

Stork in Turkish Culture and its Iconography in Ottoman Art

Abstract

Öz: Toplumların hayatında bazı hayvanlar günlük yaşamda çeşitli sebeplere bağlı olarak kuşkusuz büyük bir tutmaktadır. Tarım işleri, besin, ulaşım, giyim, av, taşıma gibi faaliyetlerde insanlarla iç içe olan bu hayvanlar inanç dünyasında da önemli bir yer edinmiştir. Bu çalışmada fiziksel özellikleri ve yaşam biçimleriyle halk edebiyatı ve müziğine ilham kaynağı olan göçmen kuşlardan leylek seçilmiştir. Mimari süsleme ve el sanatlarında çeşitli kavramları karşılamak üzere tasvir edilen leyleğin, tarih boyunca çeşitli toplumlardaki anlamı ve sanat eserlerine yansıma biçimleri; ardından Anadolu dışında İslam coğrafyasında üretilmiş örnekleri kronolojik olarak ele alınmıştır. Ardından asıl olarak Osmanlı toplumunda farklı malzeme ve tarihlerde üretilen sanat eserleri üzerindeki tasvirleri ve ikonografisi sosyokültürel ortamla ilişkilendirilerek değerlendirilmiştir. Türk Kültüründe nazar, bereket, iyi-kötü şans, doğum-ölüm, kıtlık-bolluk, dindarlık, doğruluk, iyilik, saflık, neşe gibi kavramlarla ilişkilendirilen leylek, tasvir edildiği esere / yüzeye göre anlam taşımıştır. Ancak günümüze ulaşan örnekler leyleğin halk kültürünü derinden etkilemesine karşın halk sanatına bu yoğunlukta yansımadığını ve nispeten daha seçkin bir çevrenin eserleriyle sınırlı kaldığını gösterir.
Anahtar Kelimeler: Leylek, ikonografi, Osmanlı tasvir sanatı, İslam sanatı, sembol

Abstract: Certain animals have a great place in daily lives of different societies for various reasons. These animals, which are intertwined with humans in various activities such as agricultural work, food production, transportation, clothing, hunting and transportation, have also gained an important place in belief systeMS. This study focuses on the migratory bird stork, which inspired folk literature and music with its physical characteristics and life style. It first examines the meaning of the stork, which is depicted to meet various concepts in architectural decoration and handicrafts, in various societies throughout history. Then, the samples of stork depictions produced in Islamic lands outside of Anatolia were handled chronologically. Finally, the depictions and iconography of stork on works of art produced in different materials and dates in Ottoman society were evaluated in relation to the socio-cultural environment. In Turkish culture, the meaning of stork, which is variously associated with concepts of evil eye, abundance, good-bad luck, birth-death, famine-abundance, piety, righteousness, goodness, purity and joy, changes meaning according to the work of art it is depicted on. The surviving examples show that even though storks were popular in folk culture, their depictions in the folk art were not abundant. Instead, their depictions were restricted to a relatively more distinguished art works of high-status groups.
Key Words: Stork, iconography, Ottoman art, Islamic art, symbol