Osmanlı Selanik'inde Ekonomik Düalizm: Temettüat Kayıtları Üzerinden Rum Ve Müslüman Mahalleleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma (1844)

Economic Dualism in Ottoman Thessaloniki: A Comparative Study of Greek and Muslim Neighborhoods through Temettuat Registers (1844)

Abstract

Bu çalışmada, XIX. Yüzyıl Osmanlı modernleşme sürecinde Selanik şehri Rum ve Müslüman mahallelerinin sosyo-ekonomik yapısı Temettüat Defterleri yardımıyla karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. 1844 yılına ait mahalle bazlı vergi, meslek ve gelir verilerini merkeze alan araştırma, Tanzimat reformlarının taşra ekonomisini merkezîleştirme çabalarını, dini kimliklerin ekonomik faaliyetlere etkisini ve kentsel mekândaki etnik-dini ayrışmayı mikro-tarihsel bir yaklaşımla incelemektedir. Niceliksel veri analizi, hane sayıları, meslek dağılımları ve vergi kayıtları üzerinden, etnik-dini grupların geçim stratejileri ile devlet politikalarının kesişiminin ortaya konulması amaçlanmıştır. Çalışmaya konu bulgulara göre; Rum mahallelerinde Pabuççuluk/Kunduracılık ve Meyhanecilik gibi Hristiyanlara özgü zanaatlar, Müslüman mahallelerinde ise Hizmetkârlık ve Debbağlık gibi İslami teamüllere uyumlu meslekler baskındır. Cemaatlere özgü ticari faaliyetlerin öne çıkması, dini normların piyasa dinamiklerini şekillendirdiğini göstermesi açısından önemlidir. Müste’menlerin %97’sinin Rum mahallelerinde yoğunlaşması, Osmanlı’nın geçici koruma politikalarının bile cemaat temelli ağlarla sınırlı kaldığını kanıtlar niteliktedir. Vergi kayıtları ise, Tanzimat’ın "ödeme gücü" ilkesinin pratikte sınırlı kaldığını göstermektedir. Kent ekonomisinin etnik-dini tabakalaşmasını mikro ölçekte belgeleyerek geleneksel "millet" kategorilerini aşan bir perspektif sunması, Tanzimat’ın merkezîleşmesi hedefleri ile geleneksel tevzi‘ sistemi arasındaki gerilimi somut verilerle açığa çıkarması ve Osmanlı kozmopolitizmin pratik sınırlarını Müste’men dağılımı üzerinden analiz etmesi açısından bu çalışma, Osmanlı kentlerinin çok katmanlı yapısını mahalle ölçeğinde belgeleyerek literatüre üç temel katkı sunmaktadır. Aynı zamanda, Osmanlı iktisat tarihine disiplinlerarası bir perspektif kazandırarak, kentsel hayatın sosyal, ekonomik ve dini dokusunu anlamada yeni bir çerçeve sunmaktadır. Gelecek araştırmalar için ise, kadın emeği, karşılaştırmalı kent çalışmaları ve dijital yöntemlerin (GIS, ağ analizi) kullanımı önerilmektedir.